حاشیه نشینی شهر ها

آسیب‎‏شناسی پدیده‎ی حاشیه‌نشینی

 معصومه محمدی سیف*

 

ظهور و پیدایش حاشیه ‌نشینی هم در ایران و هم در جهان، همزاد و همراه پدیده‌ی مهاجرت و تا حدی پیامد آن بوده است. حاشیه‌نشینی، در مقیاس وسیع و معنای جدید به دوره‌ی پس از وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و سپس سرایت آن به سایر نقاط جهان برمی‌گردد. «در ایران، نیز پس از آغاز نوسازی اقتصادی و اجتماعی و دسترسی روستاها به خدمات جدید بهداشتی، آموزشی و نیز مکانیزه شدن کشاورزی و تغییر الگوی مدیریت روستائی از یک سو و ظهور اقتصاد نفتی و قطع وابستگی به کشاورزی از سوی دیگر مهاجرت ‌های روستا-شهر آغاز و در پیامد آن پیدایش حاشیه‌ نشینی پیرامون شهرهای بزرگ، نمایان گردید. بنابراین به تدریج، اغلب شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ به مراکزی برای استقرار و اسکان مهاجرین تبدیل می‌شود. به این ترتیب، حاشیه ‌نشینی و در جدید ترین بیان (اسکان غیر رسمی) به عنوان بافت آپاندیسی شهری در ایران با قدرت تأثیرگذاری بالا به دلیل حجم قابل توجه ساکنین و مسائلی چون رشد سریع جمعیت، اشتغال غیر رسمی و آسیب‌ های خاص، خود را بر شهر های کشور تحمیل کرده است. مهاجرت و حاشیه‌نشینی به دلیل تأثیرات عدیده، از آن دسته موضوعات اجتماعی است که هیچ وقت تاریخ مصرف کنکاش درباره‌ی آنها پایان نمی‌پذیرد.[1]

تعریف حاشیه‌نشین

اصطلاحات و واژه‌های متعددی در سطح جهان برای حاشیه‎ نشینی از سوی صاحب‎ نظران به کار برده شده است. همین امر نشان می‏دهد که تعریف و محدوده‏ی حاشیه‎ نشینی از کشوری به کشور دیگر متفاوت می‏باشد. گذشته از این، سکونت‎گاه‎ های غیر رسمی، سکونت‌گاه ‎های خودرو، سکونت‌گاه‎ های عدوانی، سکونت‌ گاه‎ های حاشیه‎ای اجتماعات آلونکی، زاغه‏نشینی، حلبی آبادها، اسکان نابهنجار مفاهیمی هستند که در ارتباط با حاشیه‏نشینی شهری به کار برده شده‎اند».[2] از این رو، «حاشیه نشین، شامل تمام کسانی است که در محدوده فضایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر حضور و سکونت دارند ولی نحوه‌ی اسکان و معیشت آنها از جامعه‌ی شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه‌‍‌ی شهری هماهنگ نشده‌اند».[3] درواقع، «افرادی که در زاغه‏ها، آلونک‌ها، کپرها و چادرها و مانند آن سکونت داشتند و تصرف آن‌ها در محل سکونت غصبی بود، حاشیه‎نشین محسوب می‎شدند. اما، در عمل مشاهده شد که محدود کردن نوع مسکن و تصرف زمین برای شناسایی حاشیه‏نشینی ملاک جامعی نیست؛ زیرا افراد دیگری که در اطاق‎های مخروبه‏ای با رضایت مالک یا کارفرما سکونت داشتند باید جزء جامعه‎ی حاشیه‏نشین به حساب می‏آمدند... بنابراین، در این مرحله، حاشیه‌نشین شهری به خانوارهایی اطلاق شد که مسکن آنان یکی از انواع چادر، زاغه، زیرزمین، آلونک، قمیر، مقبره، کپر بود.

عوامل مؤثر بر حاشیه ‏نشینی

بیکاری و فقر

از دیدگاه کارشناسان بیکاری، ولگردی، گدایی و تکدی‌گری که همگی ناشی از فقر خانواده‌ هاست، از عوامل مؤثر در انحراف و گرایش به بزهکاری و مانند آن می ‌باشد که همه‌ی این مشکلات بیشتر در مناطق حاشیه ‌نشین پررنگ ‌تر و ملموس‌تر است. چرا که اکثر مردم این نواحی در فقر نسبی به سر می ‌برند. در این مناطق، خانواده ‌های بی ‌بضاعت و فقیر از داشتن حق تحصیل و مطالعه، کار و رشد استعداد ها، تا حدود زیادی محروم مانده، به طوری که این امور، موجب اختلاف در سطح درآمد و فرهنگ آنها شده، این امر یکی از علل پریشانی خانواده‌ ها و بزهکاری در فرزندان آن‌ها می‌باشد. «مناطق حاشیه‎نشین تمرکزی از اقشار کم‌درآمد و فقیر شهری و مهاجر روستایی را شامل می‎شود.[4]

مشکل مسکن و تسهیلات آن

رشد روز افزون شهرنشینی، مسائل و مشکلات جدید و خاصی را در زندگی و روابط انسان‌ها به وجود آورده است. یکی از عمده‌ترین این مشکلات، مسئله‌ی مسکن می‌باشد. براساس نتایج بررسی، تراکم بالای افراد در واحدهای مسکونی، تعداد اندک اتاق، برپایی خانه‌های یک شبه‌‌ ساز و ساخت و سازهای غیرمجاز مسکن با مصالح کم دوام و غیر استاندارد، عدم برخورداری واحدهای مسکونی از حداقل تسهیلات و ضروریات زندگی و تحمیل هزینه‌های مسکن بر بخشی از ساکنان محروم این مناطق از ابعاد مسئله آفرین پدیده مسکن در مناطق حاشیه ‌نشین همدان می‌باشد.[5] درواقع به دلیل نداشتن پروانه‏ی ساختمان و تبعیت نکردن از برنامه‌ریزی‌های رسمی شهرسازی؛ ایجاد مسکن توسط حاشیه ‎نشینان شتاب زده بوده و مجموعه‌ای از ساختمان‌های نابسمان را به وجود می‌آورند.[6]

مهاجرت و شهرنشینی

امروزه مهاجرت یکی از عوامل بروز حاشیه‌ نشینی در شعرهای بزرگ می‏باشد.  فقدان و کمبود امکانات رفاهی و خدماتی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک، باعث شده که خانواده‏های روستایی کار خود را در روستا رها کرده و به حاشیه‏‌ی شهرها هجوم ببرند. حاشیه‌ن شینی به  عنوان یکی از بارزترین نمود های مهاجرت در ایران مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه شکل بگیرد. با نگاهی به اطراف شهر به راحتی می‏توان دید که «حاشیه‎نشینان بیشتر افراد مهاجر روستایی و عشایر و کمتر شهری هستند که در اغلب موارد فاقد مهارت لازم شهری و بعضأ غیر ماهرند.[7] که با کوله ‏باری از فقر و محنت و به قصد دستیابی به زندگی به زندگی بهتر، جذب زندگی شهری می‏شوند «با سیر مهاجرت انسان‌ها از روستاها و مناطق کم‎تر توسعه‎یافته‎ به شهرها و مناطقِ توسعه یافته، شهرها با افزایش جمعیت و تورم انسانی مواجه شدند که این امر مقامات مسئول در شهرها را بر آن داشت تا به دلیل عدم اسکان این تراکم جمعیتی، بخشی از جمعیت را به حاشیه‎ی شهرها برانند. البته در این بین تقسیم عادلانه‎ی ثروت و امکانات نیز به درستی صورت نگرفت».[8]

افزایش جمعیت

افزایش جمعیت یکی از علل توسعه‌ی زاغه ‏نشینی و حاشیه ‎نشینی می‌باشد؛ زیرا علاوه بر ازدیاد طبیعی جمعیت شهرها، به واسطه‏ی تشدید مهاجرت‏های روستا-شهری بر گسترش این پدیده تأثیر می‏گذارد. از این رو، در امر تأمین رفاه اجتماعی و حل مشکل حاشیه‏نشینی شناخت روند جمعیت حائز اهمیت ویژه‎ای است.[9]

عده‎ای اصولأ رشد جمعیت را عامل اصلی حاشیه ‎نشینی می‏دانند و می‎گویند رشد طبیعی جمعیت، نه تنها مازاد جمعیت روستاها را به حواشی شهرها می‎کشاند، بلکه موجب می‏شود مازاد جمعیت بومی شهرها نیز به حواشی و شهرها و شهرک‎ های اطراف بکشاند. عده‎ای نیز گرایش به شهر نشینی را عاملی برای حاشیه ‏نشینی می‏دانند.

 

پانویس ها

* کارشناس ارشد جامعه‏‎شناسی، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ اقوام                                  Email: [e-mail]

تهران، میدان انقلاب، ابتدای کارگر شمالی، بعد از کوچه برهانی، جنب بانک مهر ایران، پلاک 1369، طبقه دوم، واحد 2. ش ت: 09357684784

[1] مهاجرت و حاشیه نشینی در ایران»، ص85.

[2]تبیین عوامل، اثرات و پیامدهای حاشیه نشینی و ارائه راهکارهای تعدیل آن، ص8-9.

[3]حاشیه‏نشینی و تنظیم خانواده، ص 98

[4]تبیین عوامل، اثرات و پیامدهای حاشیه نشینی و ارائه راهکارهای تعدیل آن، ص11.

[5] حاشیه‏نشینی چالشی فراروی توسعه‎ی پایدار شهری، ص222.

[6] تبیین عوامل، اثرات و پیامدهای حاشیه نشینی و ارائه راهکارهای تعدیل آن، ص10.

[7] همان، ص11.

[8] حاشیه نشینی و امنیت،  ص8.

[9] حاشیه‎نشینی و فرایند شکل‎گیری آن در ایران، ص 20.

منابع

کتاب‌ها

خلیلوند، کلثوم (1390)؛ «حاشیه‎نشینی و فرایند شکل‎گیری آن در ایران»، ایلام: جوهر حیات..

مقاله‌ها

بنی فاطمه، حسین؛ کوهی،کمال (1386)؛ «تبیین عوامل، اثرات و پیامدهای حاشیه نشینی و ارائه راهکارهای تعدیل آن»، فصلنامه علوم اجتماعی (دانشگاه آزاد شوشتر)، بهار 1386، پیش شماره 3، صص7-24.

رسولی، رضا (1382)؛ «حاشیه نشینی و تنظیم خانواده»، فصلنامه جمعیت، بهار و تابستان 1382، دوره 11، شماره 43 و 44، صص95-108.

نقدی، اسدالله (1389)؛ «مهاجرت و حاشیه نشینی در ایران»، جمعیت پاییز و زمستان 1389 شماره 73 و 74، صص85-104.

نقدی، اسداله؛ صادقی، رسول (1385)؛ «حاشیه‏نشینی چالشی فراروی توسعه‎ی پایدار شهری»، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، بهار 85، سال پنجم، شماره 20، صص213-234.